แม่น้ำน่านที่ไหลผ่านกลางเมือง เป็นเส้นทางการคมนาคมที่สำคัญ เพราะว่าสมัยก่อนถนนไม่ใช่เส้นทางสัญจรหลัก แม่น้ำลำคลองตางหากที่จะเป็นเส้นทางสัญจรหลัก เป็นแม่น้ำที่เชื่อมระหว่างภาคกลางและภาคเหนือ ถือได้ว่าเป็นชุมชนชาวจีนที่เก่าแก่ในแถบภาคเหนือ

การสร้างทางรถไฟเข้ามา แรงงานจีนก็เข้ามาเยอะ และมีการอพยพตามญาติพี่น้องมาอยู่ที่นี่กันมาก เพราะฉะนั้นอาจจะกล่าวได้ว่าตลาดใต้เป็นชุมชนจีนเก่าแก่ เป็นไชน่าทาวน์ของเมือง และด้วยความที่ตลาดเมื่อก่อนจะตั้งอยู่ริมแม่น้ำน่าน ทั้งร้านค้าที่เป็นเรือนแพ ร้านค้าที่ตั้งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำที่สร้างขึ้นมาจากไม้เป็นตลาดเก่าริมน้ำ ส่วนบนบกพ่อค้าแม่ขายก็จะเอาของมาตั้งวางขาย ยังไม่เป็นลักษณะโครงสร้างอย่างที่เราเห็นปัจจุบัน

ตลาดมีความรุ่งเรืองมาอย่างต่อเนื่อง จนกระทั่งมาถึงปี 2500 เพราะว่าปีนั้นเกิดไฟไหม้ตลาด ซึ่งไฟไหม้ครั้งนั้นตลาดไปหมดเลย เนื่องจากว่าอาคาร ร้านค้าของตลาดในเวลานั้นจะทำด้วยไม้ส่วนใหญ่ เพราะฉะนั้นพอเกิดเพลิงไหม้ก็ลุกลามไปจนหมด ถือว่าเป็นเพลิงไหม้ครั้งใหญ่มากและอยู่ในความทรงจำ อันนี้ก็เป็นจุดหนึ่งด้วยว่าพอพูดถึงตลาดใต้เมื่อก่อนทุกคนก็จะนึกถึงแต่ภาพเพลิงไหม้ แต่จะไม่มีภาพตลาดใต้เมื่อก่อนปี 2500 เป็นอย่างไร ก็เลยเป็นจุดหนึ่งที่ทางเราก็อยากจะลงไปทำให้ภาพความทรงจำเหล่านั้นกลับขึ้นมา

ตลาดก็เหมือนคน เขาก็มีเรื่องราว เรื่องราวเหล่านี้ก็จะสามารถสะท้อนชีวิตของผู้คนในประวัติศาสตร์ได้ดี ทำให้เห็นว่าชุมชนแห่งนี้ไม่เคยตาย มีชีวิตมาโดยตลอด เราก็เลยคิดว่าถ้าเราสามารถทำขึ้นมาได้เป็นชุดความรู้หรือชุดข้อมูลก็จะทำให้คนสามารถเรียนรู้เกี่ยวกับเมืองพิษณุโลกและผู้คนของเมืองได้อีกมุมหนึ่ง อยากให้เรื่องราวของเมือง ของชุมชนพิษณุโลกเป็นที่รู้จักของคนในพื้นที่ เขาก็จะเกิดความภาคภูมิใจในความเป็นคนของตลาดใต้

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.อุดมพร ธีรวิทยกุล
อาจารย์ประจำภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร